οποθετήθηκε, άγνωστο γιατί, ο μύθος της γέννησης του θεού Απόλλωνα και της αδελφής του Αρτέμιδος. Γι' αυτό αναδείχθηκε σε σπουδαιότατο πανελλήνιο κέντρο λατρείας και εορτών, εφάμιλλο προς την Ολυμπία, τους Δελφούς και την Επίδαυρο. Η Δήλος ονομαζόταν και Κύνθος, Αστερία, Πελασγία, Χλαμυδία, Ζάκυνθος και Σκυθίς. Μια παλιά παράδοση έλεγε πως η Δήλος αποσπάστηκε από τη Σικελία κι έπλεε κάτω από τα κύματα, αλλά ο Ποσειδώνας την έφερε στην επιφάνεια και τη στερέωσε, την έκανε δήλον (φανερή)κατά παράκληση του Δία, για να 
έρθει να γεννήσει εκεί η Λητώ,
έρθει να γεννήσει εκεί η Λητώ, που την καταδίωκε η ζηλότυπη Ήρα. Ο Απόλλωνας γεννήθηκε, κατά το μύθο, την 7η ημέρα του Θαργηλιώνος (Μάιος - Ιούνιος) στο όρος Κύνθος, το μοναδικό της Δήλου, και μια μέρα πριν από αυτόν γεννήθηκε η δίδυμη αδελφή του Άρτεμις. Σε ανάμνηση του γεγονότος καθιερώθηκαν εορτές όπως τα Δήλια. Όπως ήταν φυσικό, η μικρή και άγονη Δήλος, χάρη στην εύνοια του προστάτη της θεού, έγινε από νωρίς ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα της Ελλάδας, όχι μόνο για τους κατοίκους των γύρω νησιών, που ονομάστηκαν 
Κυκλάδες επειδή ήταν κυκλικά διατεταγμένα γύρω από τη Δήλο, αλλά και για όλους τους Έλληνες. Βαθμιαία, η Δήλος έγινε και σπουδαίο εμπορικό και πολιτικό κέντρο. Στη Δήλο πήγαιναν και συναντιόνταν ελεύθερα οι κάτοικοι εμπόλεμων πόλεων, εκεί συνήπταν συμβάσεις και συνθήκες κ.λπ.Η Δήλος ήταν κυρίως ιωνικό κέντρο, γιατί μετά τη δωρική μετανάστευση οι παλαιότεροι κάτοικοι των ελληνικών χωρών πήγαιναν μέσω των νησιών στα παράλια της Μικρασίας. Ο Δήλιος Απόλλωνας ήταν κατ' εξοχήν ιωνικός θεός –όπως ο Πύθιος κατ' εξοχήν δωρικός– και οι ιωνικές πόλεις αναγνώριζαν τη Δήλο για θρησκευτικό τους κέντρο. Ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης, όταν υπέταξε τις Κυκλάδες, σεβάστηκε τη Δήλο και αφιέρωσε μάλιστα (550 π.Χ.) στον Απόλλωνα και το γειτονικό νησί Ρήνεια, που το συνέδεσε με αλυσίδα με τη Δήλο, για να δείξει την αναπόσπαστη εξάρτησή της από το κέντρο του Απόλλωνα. Περίπου την ίδια εποχή η Αθήνα άρχισε να έχει
Κυκλάδες επειδή ήταν κυκλικά διατεταγμένα γύρω από τη Δήλο, αλλά και για όλους τους Έλληνες. Βαθμιαία, η Δήλος έγινε και σπουδαίο εμπορικό και πολιτικό κέντρο. Στη Δήλο πήγαιναν και συναντιόνταν ελεύθερα οι κάτοικοι εμπόλεμων πόλεων, εκεί συνήπταν συμβάσεις και συνθήκες κ.λπ.Η Δήλος ήταν κυρίως ιωνικό κέντρο, γιατί μετά τη δωρική μετανάστευση οι παλαιότεροι κάτοικοι των ελληνικών χωρών πήγαιναν μέσω των νησιών στα παράλια της Μικρασίας. Ο Δήλιος Απόλλωνας ήταν κατ' εξοχήν ιωνικός θεός –όπως ο Πύθιος κατ' εξοχήν δωρικός– και οι ιωνικές πόλεις αναγνώριζαν τη Δήλο για θρησκευτικό τους κέντρο. Ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης, όταν υπέταξε τις Κυκλάδες, σεβάστηκε τη Δήλο και αφιέρωσε μάλιστα (550 π.Χ.) στον Απόλλωνα και το γειτονικό νησί Ρήνεια, που το συνέδεσε με αλυσίδα με τη Δήλο, για να δείξει την αναπόσπαστη εξάρτησή της από το κέντρο του Απόλλωνα. Περίπου την ίδια εποχή η Αθήνα άρχισε να έχει αξιώσεις για την προστασία του ιερού της 
Δήλου και ο τύραννος των
Δήλου και ο τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος με βάση ένα δελφικό χρησμό, έκανε καθαρμό του νησιού, διατάζοντας να μεταφερθούν αλλού οι νεκροί που ήταν θαμμένοι σ' εκείνο το τμήμα της Δήλου που φαινόταν από το ιερό. Για να νομιμοποιηθούν οι αξιώσεις των Αθηναίων επάνω στη Δήλο, πλάστηκε τότε ο μύθος σύμφωνα με τον οποίο ο Θησέας, γυρίζοντας από την Κρήτη μετά το φόνο του Μινώταυρου, αποβιβάστηκε στη Δήλο κι έστησε χορό γύρω από το βωμό του Απόλλωνα με τους νέους και τις νέες που γύριζαν στην ΑΘήνα μαζί με το σωτήρα τους. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ο στρατηγός των Περσών Δάτις, όταν βάδιζε με τον Αρταφέρνη εναντίον της Ερέτριας και των Αθηνών, υποτάσσοντας μερικές από τις Κυκλάδες, έμαθε πως μερικοί Δήλιοι έφευγαν από το νησί τους και τους κάλεσε να γυρίσουν. Για να δείξει μάλιστα το σεβασμό του προς τον Δήλιον Απόλλωνα, θυμίασε στο βωμό του λιβανωτό αξίας 300 ταλάντων. Όλα αυτά αποδεικνύουν πως και πριν από τους περσικούς πολέμους η Δήλος ήταν σημαντικό 
θρησκευτικό κέντρο. Μετά τους πολέμους αυτούς εγκαταστάθηκε εκεί το κοινό ταμείο των Ελλήνων για την εξακολούθηση του πολέμου εναντίον των Περσών. Βαθμιαία οι Δήλιοι έγιναν πολιτικά υποτελείς στους Αθηναίους και όταν αργότερα, το 454 π.Χ., ο Περικλής, για μεγαλύτερη ασφάλεια, μετέφερε το συμμαχικό ταμείο στην Αθήνα, κατά πρόταση των Σαμίων, οι Δήλιοι έχασαν και την επιστασία του ιερού, αν και οι Αθηναίοι φρόντισαν να δώσουν μεγαλύτερη αίγλη στις εορτές που γίνονταν στη Δήλο και ιδίως στην επιφανέστερη από όλες, τα Δήλια. Το χειμώνα του 426-425 π.Χ., σύμφωνα με κάποιο χρησμό, οι 
Αθηναίοι έκαναν πάλι καθαρμόν του νησιού: Όλοι οι τάφοι ανασκάφηκαν και τα οστά τους μεταφέρθηκαν και τάφηκαν στο γειτονικό νησί Ρήνεια. Οι Αθηναίοι, θέλοντας να αποξενώσουν τους κατοίκους της Δήλου από τα δικαιώματα που είχαν στην πατρίδα τους, τους απαγόρευσαν ακόμη και να πεθαίνουν ή να γεννούν στο νησί του Απόλλωνα: Οι ετοιμοθάνατοι και οι ετοιμόγεννες γυναίκες μεταφέρονταν εγκαίρως στη Ρήνεια. Με την πρόφαση κάποιας ιεροσυλίας των Δηλίων, τους έδιωξαν τελικά από το νησί τους, το 422 π.Χ. Στους Δήλιους έδωσε άσυλο ο Πέρσης σατράπης Φαρνάκης, στο Αδραμύτιο της Μικράς Ασίας και οι Αθηναίοι εγκαταστάθηκαν τότε στην ακατοίκητη 
νήσο. Το επόμενο έτος όμως, λόγω των συμφορών τους, που τις απέδωσαν στη θεία τιμωρία για τη σκληρότητα που έδειξαν στους Δήλιους, επέτρεψαν στους κατοίκους του νησιού να γυρίσουν, αν και στο μεταξύ ο ύπαρχος του Τισσαφέρνη Αρσάκης είχε σκοτώσει με δόλο τους καλύτερους από τους εξόριστους. Αλλά και μετά την επάνοδο των Δηλίων εξακολούθησε η αθηναϊκή κυριαρχία στο νησί. Το 418-417 π.Χ. πήγε στη Δήλο ως αρχηγός της αθηναϊκής θεωρίας ο Νικίας, που έκανε μεγάλες δαπάνες για τη μεγαλοπρέπεια της εορτής των Δηλίων. Η αθηναϊκή θεωρία παρουσιάστηκε να έρχεται πεζή από τη γειτονική Ρηνεία, γιατί τα δυο νησιά είχαν ζευχθεί με γέφυρα κατασκευασμένη από πλοία. Μετά το 404, οι Αθηναίοι έδωσαν αυτονομία στο νησί, κρατώντας πάντα τη διοίκηση του ιερού. Το 403-394 π.Χ., η Δήλος αποσπάσθηκε προσωρινά από την αθηναϊκή συμμαχία και το 345 ζήτησε επισήμως από τη Δελφική Αμφικτιονία να της αποδοθεί το ιερό, αλλά η αίτησή της, έπειτα από πανηγυρική
δίκη, απορρίφθηκε και το νησί τους, μαζί με το ιερό, έμεινε υπό την κυριαρχία των Αθηναίων σε όλο το διάστημα της μακεδονικής κυριαρχίας και επί Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το 315, όταν ο Αντίγονος κατέλαβε με τον ισχυρό στόλο του το Αιγαίο, φαίνεται πως οι Αθηναίοι έχασαν την κυριαρχία τους στο νησί και οι περισσότεροι Αθηναίοι που ήταν εγκατεστημένοι εκεί αναγκάστηκαν να γυρίσουν στην Αθήνα. Από τότε σημειώνεται μαρασμός τού άλλοτε ακμαίου και ένδοξου νησιού του Αιγαίου, και μόνο το 250 π.Χ., χάρη στην προστασία των Μακεδόνων βασιλέων, μπόρεσε η Δήλος να ξαναγίνει μεγάλο εμπορικό κέντρο. Ο πληθυσμός της αυξήθηκε και πολλοί ξένοι εγκαταστάθηκαν εκεί, χτίζοντας τα δικά τους ιερά, ενώ οι ιερείς του Απόλλωνα εξακολουθούσαν να συντηρούν με επιμέλεια το δικό τους ιερό και να φροντίζουν τα πολύτιμα αφιερώματα που έστελναν βασιλείς, στρατηγοί και πλούσιοι ιδιώτες. Έτσι, με τον καιρό η Δήλος έγινε ένα απέραντο μουσείο, όπου συγκεντρώθηκαν αναρίθμητα έργα τέχνης.Στους πολέμους μεταξύ Ρωμαίων και βασιλέων της Μακεδονίας, οι Δήλιοι διατήρησαν την πατροπαράδοτη ουδετερότητά τους. Υποδέχθηκαν τους αρχηγούς του ρωμαϊκού στόλου που πήγαν για να προσφέρουν αναθήματα στον Απόλλωνα και παραχώρησαν κάθε ευκολία στα ρωμαϊκά σκάφη. Παρ' όλα αυτά η Δήλος έχασε και πάλι την ανεξαρτησία της. Το 167 π.Χ., οι Αθηναίοι πέτυχαν να τους παραχωρηθεί ξανά η Δήλος, με απόφαση της ρωμαϊκής συγκλήτου, με το δικαίωμα μάλιστα να διωχθούν όλοι οι κάτοικοι, που κατέφυγαν αυτή τη φορά στην Αχαΐα. Τους αντικατέστησαν Αθηναίοι, Ρωμαίοι και κάτοικοι διαφόρων πόλεων της Ιταλίας. Κάθε εθνότητα είχε το δικό της θρησκευτικό σωματείο (Απολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές κ.λπ.) και η άφιξη και άλλων ξένων, ιδίως Αιγύπτιων, Σύρων, Φοινίκων, έδωσε στο νησί κοσμοπολίτικο χαρακτήρα.Η καταστροφή της Κορίνθου και της Καρχηδόνας, των δύο μεγάλων εμπορικών κέντρων, συνέβαλε στη νέα ακμή της Δήλου, που έγινε τότε το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή η ακμή εξακολούθησε ώς το 88 π.Χ., οπότε οι Δήλιοι αποσπάστηκαν από τους Αθηναίους, που είχαν ταχθεί τότε με το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, ενώ οι Δήλιοι έμειναν πιστοί στους Ρωμαίους. Οι Αθηναίοι έστειλαν τότε στη Δήλο στρατό υπό το στρατηγό Απελλικώνα, για να καταπνίξει την ανταρσία και να αρπάξει τους θησαυρούς του ιερού. Όμως το εγχείρημα απέτυχε. Οι Δήλιοι έπεσαν επάνω στους κοιμώμενους στρατιώτες κι έσφαξαν κάπου 600, ενώ οι άλλοι 400 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι με την εξάρτυσή τους και τις πολεμικές τους μηχανές.Το ίδιο έτος, όμως, ο στόλος του Μιθριδάτη για να εκδικηθεί τη φοβερή ήττα των Αθηναίων κυρίευσε το νησί, έσφαξε μέγα μέρος του πληθυσμού του και αφού φόρτωσε, με συνοδεία 2.000 στρατιωτών, σε πλοία τους θησαυρούς του ιερού, τους μετέφερε στην Αθήνα. Οι περιουσίες των εμπόρων διαμοιράστηκαν ανάμεσα στους στρατιώτες, τα σπίτια των πλουσίων λεηλατήθηκαν και οι γυναίκες και τα παιδιά πουλήθηκαν ως δούλοι. Επακολούθησε περίοδος ανασυγκρότησης, αλλά ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης συμμάχησε με τους πειρατές, που, αφού επιχείρησαν επανειλημμένες επιδρομές, έγιναν κύριοι του νησιού το 66 π.Χ. και κυριολεκτικά το ρήμαξαν. Γρήγορα οι Ρωμαίοι ξαναπόκτησαν τη Δήλο και ο Γάιος Τριάριος, για μεγαλύτερη ασφάλεια, περιτείχισε την πόλη, που γι' αυτό περιορίστηκε σε στενότερα όρια. Το 58 π.Χ. η ρωμαϊκή σύγκλητος αναγνώρισε, με ψήφισμα, τον ιερό χαρακτήρα του νησιού και υποσχέθηκε να το ξαναφέρει στην παλιά του αίγλη. Ο αυτοκράτορας Αδριανός επιχείρησε να αναγεννήσει την ένδοξη γενέτειρα του Απόλλωνα και με τη βοήθειά του, καθώς και του διαδόχου του Αντωνίνου, τον 2ο αιώνα μ.Χ., οι Αθηναίοι επανέλαβαν τις εορτές και τα πανηγύρια, που φυσικά δεν είχαν πια καμιά σχέση με τις λαμπρές τελετές της παλιάς εποχής. Σιγά σιγά εξαφανίστηκαν και οι τελευταίοι αυτοί λάτρεις του Απόλλωνα και μαζί τους χάθηκε και το ενδιαφέρον των Αθηναίων για το ιερό νησί. Στο τέλος, μάλιστα, του 2ου αιώνα μ.Χ., όταν το πρόσφεραν για πούλημα, για καλλιέργεια, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς για την αγορά του. Η Δήλος χρησιμοποιείτο πια αποκλειστικά ως κρησφύγετο των πειρατών της εποχής εκείνης. Πολλά από τα μνημεία της χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων στα γύρω νησιά, ιδίως στη Μύκονο και την Τήνο.Πρώτος έκανε ανασκαφές στη Δήλο ο περιηγητής Πας Βαν Κρίνεν, το 1772, εποχή ρωσικής κατοχής των Κυκλάδων, και τα ευρήματα πήγαν στην Πετρούπολη και στο Βουκουρέστι. Πολλά γλυπτά και άλλα αρχαία ανακαλύπτονταν κατά καιρούς από αγρότες. Η πρώτη τακτική ανασκαφή έγινε το 1873, από τη Γαλλική Σχολή Αθηνών, και από τότε οι Γάλλοι αρχαιολόγοι εξακολούθησαν τις έρευνές τους. Από το λιμάνι ώς το τέμενος του Απόλλωνα βρέθηκε λεωφόρος που κατά μήκος της υπάρχει αγορά, με διάφορα κτίσματα και στοές. Το τέμενος έχει γύρω τείχη και στοές, ερείπια ναών, βωμών, βάθρων αγαλμάτων, εξεδρών κ.λπ. Ο ναός του Απόλλωνα που ανακαλύφθηκε ανάγεται στον 4ο αιώνα π.Χ., είναι δωρικός περίπτερος και στα αετώματά του υπήρχαν μεγάλα συμπλέγματα που παρίσταναν τον Βορέα να αρπάζει τη νύμφη Ωρείθυια και την Ηώ να αρπάζει τον Κέφαλο. Υπάρχουν και μικρότεροι ναοί του Απόλλωνα, ίσως και της Λητούς, και διάφορα οικοδομήματα, οι λεγόμενοι θησαυροί των Ανδρίων, Ναξίων, Λυδίων, Δηλίων κ.ά. Το τέμενος της Αρτέμιδος έχει μέσα δύο ναούς και λέγεται το ιερό των ταύρων, γιατί δύο κίονες που βρίσκονται μέσα έχουν κιονόκρανα με ζεύγος καθισμένων ταύρων. Το ιερό αυτό σχετίζεται με τον κεράτινον βωμόν, που μπροστά του στην εορτή των Δηλίων χόρευαν το χορό γέρανον. Οι κίονες με τους ταύρους βρίσκονταν στο δωμάτιο του βάθους, ενώ μπροστά στο τέμενος είχε τετράστυλη δωρική στοά μήκους 67 μέτρων, με τριπλά παράθυρα. Κοντά στο τέμενος υπήρχε και βωμός του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος, μια στοά του Αντιγόνου που αποκλήθηκε στοά των κεράτων και άλλα κτίσματα. Τα κτίσματα αυτά περιλαμβάνουν ναόν του Ασκληπιού, λέσχες των εμπόρων και των θρησκευτικών σωματείων της πόλεως, παλαίστραν, γυμνάσιον, στάδιον, θέατρον, τέμενος των Αιγυπτίων και των Συρίων θεών και πολλά ιδιωτικά σπίτια. Στο δρόμο του θεάτρου, που οδηγεί στο όρος Κύνθος, υπάρχει το Σεράπειον ή Σαμοθράκειον, το σπήλαιον του Απόλλωνος (όπου υπήρχε και Μαντείο του Κυνθίου Απόλλωνος, που διατηρήθηκε ώς την εποχή του Ιουλιανού) και στην κορυφή του βουνού ένα ιερό της Αθηνάς και του Διός Κυνθίου.Τα κινητά ευρήματα, αγάλματα, ανάγλυφα, επιτύμβιες στήλες, αναθήματα, επιγραφές και αγγεία έχουν συγκεντρωθεί στο Μουσείο της Δήλου, ενώ μερικά εξαιρετικής σημασίας τεμάχια έχουν μεταφερθεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
θρησκευτικό κέντρο. Μετά τους πολέμους αυτούς εγκαταστάθηκε εκεί το κοινό ταμείο των Ελλήνων για την εξακολούθηση του πολέμου εναντίον των Περσών. Βαθμιαία οι Δήλιοι έγιναν πολιτικά υποτελείς στους Αθηναίους και όταν αργότερα, το 454 π.Χ., ο Περικλής, για μεγαλύτερη ασφάλεια, μετέφερε το συμμαχικό ταμείο στην Αθήνα, κατά πρόταση των Σαμίων, οι Δήλιοι έχασαν και την επιστασία του ιερού, αν και οι Αθηναίοι φρόντισαν να δώσουν μεγαλύτερη αίγλη στις εορτές που γίνονταν στη Δήλο και ιδίως στην επιφανέστερη από όλες, τα Δήλια. Το χειμώνα του 426-425 π.Χ., σύμφωνα με κάποιο χρησμό, οι 
Αθηναίοι έκαναν πάλι καθαρμόν του νησιού: Όλοι οι τάφοι ανασκάφηκαν και τα οστά τους μεταφέρθηκαν και τάφηκαν στο γειτονικό νησί Ρήνεια. Οι Αθηναίοι, θέλοντας να αποξενώσουν τους κατοίκους της Δήλου από τα δικαιώματα που είχαν στην πατρίδα τους, τους απαγόρευσαν ακόμη και να πεθαίνουν ή να γεννούν στο νησί του Απόλλωνα: Οι ετοιμοθάνατοι και οι ετοιμόγεννες γυναίκες μεταφέρονταν εγκαίρως στη Ρήνεια. Με την πρόφαση κάποιας ιεροσυλίας των Δηλίων, τους έδιωξαν τελικά από το νησί τους, το 422 π.Χ. Στους Δήλιους έδωσε άσυλο ο Πέρσης σατράπης Φαρνάκης, στο Αδραμύτιο της Μικράς Ασίας και οι Αθηναίοι εγκαταστάθηκαν τότε στην ακατοίκητη 
νήσο. Το επόμενο έτος όμως, λόγω των συμφορών τους, που τις απέδωσαν στη θεία τιμωρία για τη σκληρότητα που έδειξαν στους Δήλιους, επέτρεψαν στους κατοίκους του νησιού να γυρίσουν, αν και στο μεταξύ ο ύπαρχος του Τισσαφέρνη Αρσάκης είχε σκοτώσει με δόλο τους καλύτερους από τους εξόριστους. Αλλά και μετά την επάνοδο των Δηλίων εξακολούθησε η αθηναϊκή κυριαρχία στο νησί. Το 418-417 π.Χ. πήγε στη Δήλο ως αρχηγός της αθηναϊκής θεωρίας ο Νικίας, που έκανε μεγάλες δαπάνες για τη μεγαλοπρέπεια της εορτής των Δηλίων. Η αθηναϊκή θεωρία παρουσιάστηκε να έρχεται πεζή από τη γειτονική Ρηνεία, γιατί τα δυο νησιά είχαν ζευχθεί με γέφυρα κατασκευασμένη από πλοία. Μετά το 404, οι Αθηναίοι έδωσαν αυτονομία στο νησί, κρατώντας πάντα τη διοίκηση του ιερού. Το 403-394 π.Χ., η Δήλος αποσπάσθηκε προσωρινά από την αθηναϊκή συμμαχία και το 345 ζήτησε επισήμως από τη Δελφική Αμφικτιονία να της αποδοθεί το ιερό, αλλά η αίτησή της, έπειτα από πανηγυρική
δίκη, απορρίφθηκε και το νησί τους, μαζί με το ιερό, έμεινε υπό την κυριαρχία των Αθηναίων σε όλο το διάστημα της μακεδονικής κυριαρχίας και επί Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το 315, όταν ο Αντίγονος κατέλαβε με τον ισχυρό στόλο του το Αιγαίο, φαίνεται πως οι Αθηναίοι έχασαν την κυριαρχία τους στο νησί και οι περισσότεροι Αθηναίοι που ήταν εγκατεστημένοι εκεί αναγκάστηκαν να γυρίσουν στην Αθήνα. Από τότε σημειώνεται μαρασμός τού άλλοτε ακμαίου και ένδοξου νησιού του Αιγαίου, και μόνο το 250 π.Χ., χάρη στην προστασία των Μακεδόνων βασιλέων, μπόρεσε η Δήλος να ξαναγίνει μεγάλο εμπορικό κέντρο. Ο πληθυσμός της αυξήθηκε και πολλοί ξένοι εγκαταστάθηκαν εκεί, χτίζοντας τα δικά τους ιερά, ενώ οι ιερείς του Απόλλωνα εξακολουθούσαν να συντηρούν με επιμέλεια το δικό τους ιερό και να φροντίζουν τα πολύτιμα αφιερώματα που έστελναν βασιλείς, στρατηγοί και πλούσιοι ιδιώτες. Έτσι, με τον καιρό η Δήλος έγινε ένα απέραντο μουσείο, όπου συγκεντρώθηκαν αναρίθμητα έργα τέχνης.Στους πολέμους μεταξύ Ρωμαίων και βασιλέων της Μακεδονίας, οι Δήλιοι διατήρησαν την πατροπαράδοτη ουδετερότητά τους. Υποδέχθηκαν τους αρχηγούς του ρωμαϊκού στόλου που πήγαν για να προσφέρουν αναθήματα στον Απόλλωνα και παραχώρησαν κάθε ευκολία στα ρωμαϊκά σκάφη. Παρ' όλα αυτά η Δήλος έχασε και πάλι την ανεξαρτησία της. Το 167 π.Χ., οι Αθηναίοι πέτυχαν να τους παραχωρηθεί ξανά η Δήλος, με απόφαση της ρωμαϊκής συγκλήτου, με το δικαίωμα μάλιστα να διωχθούν όλοι οι κάτοικοι, που κατέφυγαν αυτή τη φορά στην Αχαΐα. Τους αντικατέστησαν Αθηναίοι, Ρωμαίοι και κάτοικοι διαφόρων πόλεων της Ιταλίας. Κάθε εθνότητα είχε το δικό της θρησκευτικό σωματείο (Απολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές κ.λπ.) και η άφιξη και άλλων ξένων, ιδίως Αιγύπτιων, Σύρων, Φοινίκων, έδωσε στο νησί κοσμοπολίτικο χαρακτήρα.Η καταστροφή της Κορίνθου και της Καρχηδόνας, των δύο μεγάλων εμπορικών κέντρων, συνέβαλε στη νέα ακμή της Δήλου, που έγινε τότε το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή η ακμή εξακολούθησε ώς το 88 π.Χ., οπότε οι Δήλιοι αποσπάστηκαν από τους Αθηναίους, που είχαν ταχθεί τότε με το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, ενώ οι Δήλιοι έμειναν πιστοί στους Ρωμαίους. Οι Αθηναίοι έστειλαν τότε στη Δήλο στρατό υπό το στρατηγό Απελλικώνα, για να καταπνίξει την ανταρσία και να αρπάξει τους θησαυρούς του ιερού. Όμως το εγχείρημα απέτυχε. Οι Δήλιοι έπεσαν επάνω στους κοιμώμενους στρατιώτες κι έσφαξαν κάπου 600, ενώ οι άλλοι 400 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι με την εξάρτυσή τους και τις πολεμικές τους μηχανές.Το ίδιο έτος, όμως, ο στόλος του Μιθριδάτη για να εκδικηθεί τη φοβερή ήττα των Αθηναίων κυρίευσε το νησί, έσφαξε μέγα μέρος του πληθυσμού του και αφού φόρτωσε, με συνοδεία 2.000 στρατιωτών, σε πλοία τους θησαυρούς του ιερού, τους μετέφερε στην Αθήνα. Οι περιουσίες των εμπόρων διαμοιράστηκαν ανάμεσα στους στρατιώτες, τα σπίτια των πλουσίων λεηλατήθηκαν και οι γυναίκες και τα παιδιά πουλήθηκαν ως δούλοι. Επακολούθησε περίοδος ανασυγκρότησης, αλλά ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης συμμάχησε με τους πειρατές, που, αφού επιχείρησαν επανειλημμένες επιδρομές, έγιναν κύριοι του νησιού το 66 π.Χ. και κυριολεκτικά το ρήμαξαν. Γρήγορα οι Ρωμαίοι ξαναπόκτησαν τη Δήλο και ο Γάιος Τριάριος, για μεγαλύτερη ασφάλεια, περιτείχισε την πόλη, που γι' αυτό περιορίστηκε σε στενότερα όρια. Το 58 π.Χ. η ρωμαϊκή σύγκλητος αναγνώρισε, με ψήφισμα, τον ιερό χαρακτήρα του νησιού και υποσχέθηκε να το ξαναφέρει στην παλιά του αίγλη. Ο αυτοκράτορας Αδριανός επιχείρησε να αναγεννήσει την ένδοξη γενέτειρα του Απόλλωνα και με τη βοήθειά του, καθώς και του διαδόχου του Αντωνίνου, τον 2ο αιώνα μ.Χ., οι Αθηναίοι επανέλαβαν τις εορτές και τα πανηγύρια, που φυσικά δεν είχαν πια καμιά σχέση με τις λαμπρές τελετές της παλιάς εποχής. Σιγά σιγά εξαφανίστηκαν και οι τελευταίοι αυτοί λάτρεις του Απόλλωνα και μαζί τους χάθηκε και το ενδιαφέρον των Αθηναίων για το ιερό νησί. Στο τέλος, μάλιστα, του 2ου αιώνα μ.Χ., όταν το πρόσφεραν για πούλημα, για καλλιέργεια, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς για την αγορά του. Η Δήλος χρησιμοποιείτο πια αποκλειστικά ως κρησφύγετο των πειρατών της εποχής εκείνης. Πολλά από τα μνημεία της χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων στα γύρω νησιά, ιδίως στη Μύκονο και την Τήνο.Πρώτος έκανε ανασκαφές στη Δήλο ο περιηγητής Πας Βαν Κρίνεν, το 1772, εποχή ρωσικής κατοχής των Κυκλάδων, και τα ευρήματα πήγαν στην Πετρούπολη και στο Βουκουρέστι. Πολλά γλυπτά και άλλα αρχαία ανακαλύπτονταν κατά καιρούς από αγρότες. Η πρώτη τακτική ανασκαφή έγινε το 1873, από τη Γαλλική Σχολή Αθηνών, και από τότε οι Γάλλοι αρχαιολόγοι εξακολούθησαν τις έρευνές τους. Από το λιμάνι ώς το τέμενος του Απόλλωνα βρέθηκε λεωφόρος που κατά μήκος της υπάρχει αγορά, με διάφορα κτίσματα και στοές. Το τέμενος έχει γύρω τείχη και στοές, ερείπια ναών, βωμών, βάθρων αγαλμάτων, εξεδρών κ.λπ. Ο ναός του Απόλλωνα που ανακαλύφθηκε ανάγεται στον 4ο αιώνα π.Χ., είναι δωρικός περίπτερος και στα αετώματά του υπήρχαν μεγάλα συμπλέγματα που παρίσταναν τον Βορέα να αρπάζει τη νύμφη Ωρείθυια και την Ηώ να αρπάζει τον Κέφαλο. Υπάρχουν και μικρότεροι ναοί του Απόλλωνα, ίσως και της Λητούς, και διάφορα οικοδομήματα, οι λεγόμενοι θησαυροί των Ανδρίων, Ναξίων, Λυδίων, Δηλίων κ.ά. Το τέμενος της Αρτέμιδος έχει μέσα δύο ναούς και λέγεται το ιερό των ταύρων, γιατί δύο κίονες που βρίσκονται μέσα έχουν κιονόκρανα με ζεύγος καθισμένων ταύρων. Το ιερό αυτό σχετίζεται με τον κεράτινον βωμόν, που μπροστά του στην εορτή των Δηλίων χόρευαν το χορό γέρανον. Οι κίονες με τους ταύρους βρίσκονταν στο δωμάτιο του βάθους, ενώ μπροστά στο τέμενος είχε τετράστυλη δωρική στοά μήκους 67 μέτρων, με τριπλά παράθυρα. Κοντά στο τέμενος υπήρχε και βωμός του Διός Πολιέως και της Αθηνάς Πολιάδος, μια στοά του Αντιγόνου που αποκλήθηκε στοά των κεράτων και άλλα κτίσματα. Τα κτίσματα αυτά περιλαμβάνουν ναόν του Ασκληπιού, λέσχες των εμπόρων και των θρησκευτικών σωματείων της πόλεως, παλαίστραν, γυμνάσιον, στάδιον, θέατρον, τέμενος των Αιγυπτίων και των Συρίων θεών και πολλά ιδιωτικά σπίτια. Στο δρόμο του θεάτρου, που οδηγεί στο όρος Κύνθος, υπάρχει το Σεράπειον ή Σαμοθράκειον, το σπήλαιον του Απόλλωνος (όπου υπήρχε και Μαντείο του Κυνθίου Απόλλωνος, που διατηρήθηκε ώς την εποχή του Ιουλιανού) και στην κορυφή του βουνού ένα ιερό της Αθηνάς και του Διός Κυνθίου.Τα κινητά ευρήματα, αγάλματα, ανάγλυφα, επιτύμβιες στήλες, αναθήματα, επιγραφές και αγγεία έχουν συγκεντρωθεί στο Μουσείο της Δήλου, ενώ μερικά εξαιρετικής σημασίας τεμάχια έχουν μεταφερθεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου